Phim ảnh, nguồn cảm hứng sáng tạo ngôn ngữ mới

Cùng với sự phổ biến của bộ phim, người xem được làm quen với một ngôn ngữ mới, mà cha đẻ ra nó là Paul Frommer, giảng sư tại Trung tâm Quản lý Truyền thông thuộc Khoa Kinh doanh, Đại học Southern California.

Là tiến sĩ chuyên ngành ngôn ngữ học nhưng Paul Frommer cũng có nhiều kinh nghiệm trong kinh doanh. Say mê ngôn ngữ, Frommer đã nhanh chóng nhận lời mời của James Cameron, đạo diễn bộ phim Avatar, khi đoàn làm phim cần tìm người tạo ra ngôn ngữ mới cho bộ phim. Thư mời được công ty sản xuất Lightstorm Entertainment gửi đến khoa ngôn ngữ học của Đại học Southern California trong đó trình bày công ty muốn tìm một người có thể sáng tạo ra ngôn ngữ mới cho một bộ phim sắp bấm máy. Mặc dù Frommer không còn làm việc tại khoa ngôn ngữ, GS Ed Finegan, đồng nghiệp, người bạn, đồng thời là người thầy đầu tiên khi ông bắt đầu tiếp cận với ngôn ngữ học vào năm 1971, khi nhìn thấy bức thư đã tự nhủ rằng “công việc này như được đo ni đóng giày cho Paul”. Frommer và Finegan từng viết chung một cuốn sách ngôn ngữ học mang tên ‘Looking at Languages’ (nghiên cứu các ngôn ngữ) tập hợp dữ liệu từ 30 ngôn ngữ khác nhau dành cho sinh viên các lớp ngôn ngữ học sơ cấp để giúp họ luyện tập những quy tắc lý thuyết cơ bản được học. Trong cuốn sách, Finegan phụ trách những vấn đề liên quan đến ngôn ngữ tiếng Anh và một số ngôn ngữ khác, còn Frommer phụ trách mảng các ngôn ngữ ngoài tiếng Anh. Do vậy, Finegan hiểu rằng Frommer ham mê nghiên cứu các dữ liệu về ngôn ngữ. Trên thực tế, Frommer đã tập hợp một số vấn đề, tóm gọn trong khoảng một trang cùng với một số dữ liệu ‘tự chế’ lấy từ một ngôn ngữ tưởng tượng để sáng tạo ra một loại ngôn ngữ mới. Loại ngôn ngữ này chưa thể được coi là ngôn ngữ hoàn chỉnh mà nó chỉ là một số dữ liệu để minh họa cho một vấn đề cụ thể. Cuốn sách trên được viết trước khi đạo diễn James Cameron gửi lời mời sáng tạo ngôn ngữ cho bộ phim Avatar. Frommer đã gửi cho đạo diễn James Cameron một bản copy của cuốn sách và chỉ khoảng một, hai tuần sau, ông được mời tới phỏng vấn. Cuối buổi phỏng vấn, đạo diễn James Cameron đứng lên bắt tay Frommer và nói “Chào mừng ông tham gia đoàn làm phim.”

Quá trình sáng tạo

Sau cuộc gặp này, Frommer bắt đầu hợp tác với đạo diễn Cameron và những thành viên khác trong đoàn làm phim. Tuy nhiên, một số công việc của Frommer cần được đạo diễn thông qua trước khi ông bắt tay vào sáng tạo ngôn ngữ mới.Thậm chí, đạo diễn Cameron đã nghĩ ra một số từ, hầu hết là tên nhân vật hoặc tên một số con vật. Từ Na’vi và một vài từ khác là do Cameron nghĩ ra. Dựa vào chúng, Frommer hiểu được những âm thanh mà đạo diễn ưa thích. Tuy nhiên, ông cũng bổ sung thêm một số chi tiết và gửi bản phác họa âm thanh cho đạo diễn. Lúc đó, ngôn ngữ mới chưa có quy tắc ngữ pháp, cú pháp và hình thái từ. Frommer mới chỉ sáng tạo một vài chi tiết, những từ có vẻ giống như một ngôn ngữ nhưng cần có thêm cấu trúc âm thanh. Ông đã thử nghiệm một số cách như thêm âm sắc cho từ. Liệu ngôn ngữ này có giống tiếng Trung Quốc? Trong tiếng Hoa, ngữ điệu lên hoặc xuống không thể hiện đó là câu hỏi hay câu trần thuật mà thể hiện ý nghĩa của từ. Ví dụ từ ‘ma’ với bốn âm sắc khác nhau thì đều có nghĩa khác nhau mặc dù từ ‘ma’ gồm có phụ âm ‘m’ ghép với nguyên âm ‘a’. Giáo sư Paul còn thử nghiệm những từ có độ dài nguyên âm được phân biệt rõ. Trên thế giới có một số ngôn ngữ trong đó nghĩa của từ phụ thuộc vào độ dài nguyên âm.

Phim Avatar

Sau đó, Frommer trình bày những thử nghiệm cho đạo diễn. Tuy nhiên, Cameron không thích ngôn ngữ có âm sắc hay có nguyên âm dài, ngắn khác nhau mà chú ý hơn đến những âm thanh phát ra giống như tiếng lách cách hoặc tiếng nổ lốp bốp. Trên thực tế, đây là âm thanh của những phụ âm quen thuộc như âm P, âm T và âm K có trong ngôn ngữ của nhiều khu vực trên thế giới, đặc biệt là tây bán cầu, Châu Phi, Trung Á. Vì vậy, Cameron chấp nhận những âm thanh phổ biến nhất.

Tiếp theo là công đoạn xây dựng hình thái từ và cú pháp - những quy tắc cấu tạo từ và ghép từ thành câu - đòi hỏi khá nhiều công sức. Ví dụ, khi chào nhau, người xanh sẽ nói: “Kaltxi. Oel ngati kameie. Tsun oe ngahu niNa’vi piv#ngkxo a fi’u oeru prrte’ lu’”, nghĩa là: “Xin chào. Bạn có khỏe không. Thật là hân hạnh được nói chuyện với bạn bằng tiếng Na’vi.” Cách chào hỏi này khá nổi tiếng từ bộ phim Avatar.

Hiện nay, Frommer vẫn chưa tìm ra một người có thể cùng ông luyện nói tiếng Na’vi dù ông cảm thấy rất kinh ngạc và bất ngờ khi nhận được khá nhiều thư của độc giả gửi đến cho ông viết bằng tiếng Na’vi.Thông tin được xưởng phim đưa ra và giáo sư Paul đã giải thích cấu trúc ngôn ngữ Na’vi cho một số nhà báo. Xưởng phim cũng đã xuất bản một cuốn sách có một phần từ điển nhỏ trong đó. Không ngờ, một số người đã cố gắng học và nắm bắt được ngôn ngữ này khá giỏi. Frommer cho biết ông chưa từng nghĩ rằng mọi người sẽ thích ngôn ngữ mới. Không những thế, còn có cả một trang web những người hâm mộ tạo ra để giúp nhau học tiếng Na’vi. Truy cập trang web, Frommer thấy có đến 58.000 tin nhắn. Ông ngạc nhiên hơn khi thấy trên trang web còn có những diễn đàn nhỏ bằng 15 thứ tiếng khác nhau. Những người tham gia diễn đàn không phải là người lập dị hay giáo sư ngôn ngữ học mà thuộc đủ mọi thành phần. Khả năng học ngôn ngữ mới là thuộc tính của con người. Không chỉ tiếng Na’vi mà trên thế giới có nhiều ngôn ngữ được phát minh cho những cộng đồng giả tưởng: một số ngôn ngữ trong các cuốn sách như Tolkien’s Quenya, hay Elvish; và trong các bộ phim, ngôn ngữ nổi tiếng nhất là ngôn ngữ Klingon do Marc Okrand phát minh trong bộ phim Star Trek.

Trang web học tiếng Na'vi

Những người sáng tạo ngôn ngữ cho phim

Người sáng tạo tiếng Na’vi không biết nhiều về Marc Okrand mặc dù cả hai đều xuất hiện trong một chương trình phát thanh trước đó. Đây là lần đầu tiên họ gặp nhau, hiện tại, có lẽ họ là hai người sáng tạo ngôn ngữ mới cho phim nổi bật nhất. Ngoài họ, còn có một số người sáng tạo ngôn ngữ khác như nhà ngôn ngữ học Vicki Fromkin thuộc trường Đại học California Los Angeles, nhà phát minh ra tiếng Paku cho loạt phim truyền hình mang tên Land of the Lost (Mảnh đất của những người thất lạc). Tuy nhiên hiện nay, ngôn ngữ Na’vi và Klingon là hai ngôn ngữ phim nổi tiếng nhất và được xây dựng tốt nhất.

Ngôn ngữ Klingon đạt tiêu chuẩn vàng, đã được sử dụng từ khá lâu và được mọi người trên khắp thế giới theo học. Hiện nay đã có bản dịch vở kịch Hamlet sang ngôn ngữ Klingon. Giáo sư tiếng Na’vi chưa biết liệu điều tương tự có thể xảy ra với tiếng Na’vi không. Tiếng Na’vi mới có khoảng 1000 từ. Điều trùng hợp đáng ngạc nhiên là Marc, Vicky và giáo sư tiếng Na’vi đều từng học ngôn ngữ học ở trường Đại học California. Giáo sư tiếng Na’vi cho biết hiện có một nhóm người chuyên sáng tạo ngôn ngữ mới. Hầu hết họ đều đến từ Berkeley với điểm chung là đam mê ngôn ngữ vô hạn. Từ ‘conlang’ là từ viết tắt của từ ‘constructed language’ dùng để chỉ những người sáng tạo ngôn ngữ như Marc, Vicky và Paul. Việc sáng tạo ngôn ngữ có nhiều mục đích khác nhau. Một số người chỉ sáng tạo cho vui, vì vẻ đẹp của ngôn ngữ hay vì giá trị thẩm mỹ. Một số ngôn ngữ này cực kỳ thú vị. Ví dụ như ngôn ngữ do Sylvia Sotomayor sáng tạo, là một ngôn ngữ không có động từ. Mặc dù đây là một ngôn ngữ được phát triển tốt nhưng rất khó học.

Titanic đấu Avatar

Người ta thường nói rằng, khi học nói hoặc nghe một ngôn ngữ khác hay khi sống chung với cộng đồng nói một ngôn ngữ khác, con người sẽ cảm thấy mình không còn như xưa. Ví dụ, khi nói tiếng Na’vi, người nói có cảm giác như trở thành người xanh của hành tinh Pandora. Ngôn ngữ Na’vi làm cho bộ phim Avatar trở nên đáng nhớ. Đó là lí do chính nó thu hút người xem. Nhiều khán giả học ngôn ngữ này vì họ muốn kết nối với thế giới mà đạo diễn Cameron đã tạo ra. Điều này dễ hiểu vì chức năng của ngôn ngữ là kết nối con người với nền văn hóa, với một tầm nhìn thế giới hay một vùng đất. Rất nhiều người muốn học ngôn ngữ để trang bị cho mình phương tiện tồn tại trong thế giới xa lạ.

Đan Thư

(Theo Maria Zijlstra, Extraterrestrial Na'vi 20/2)