Điện ảnh Việt Nam trên chặng đường mới

(TGĐA) - Thời gian này, khi thập niên đầu tiên của thế kỷ 21 sắp đi qua, phim truyện Việt trăn trở phát triển một cách ngoan cường. Có phần cô độc khi tả xung hữu đột đơn thương, không được nâng đỡ hỗ trợ như trước đây, các nhà sản xuất phim tư nhân gồng gánh trên đôi vai nhỏ yếu của mình mọi sức nặng của nghề nghiệp, môi trường hoạt động và cả niềm đam mê. Đề tài truyện phim được mở rộng không giới hạn: từ thế giới học trò, tình yêu tuổi hoa mơ đến các vấn đề của đời sống thời buổi thị trường; từ những bí mật của thế giới biểu diễn đến tâm tư người đồng tính, từ các khía cạnh đạo đức, lương tâm tới những bài học lịch sử. Trong đó tập trung nổi bật và bắt mắt nhất là những câu chuyện có đề tài về tâm trạng mộng mơ tuổi học trò. Điều này dễ hiểu và được nhiều tác giả, nhà sản xuất cố công khai thác nhằm  đáp ứng nhu cầu của khán giả số đông. Em chưa 18, Em là bà nội của anh, Cô gái đến từ hôm qua, Tháng năm rực rỡ… là nhóm phim thuộc loại đề tài ăn khách này. 

dien anh viet nam tren chang duong moi 'Thiên thần nhỏ của tôi': Phim chuyển thể từ truyện của tác giả Nguyễn Nhật Ánh casting diễn viên
dien anh viet nam tren chang duong moi 'Song Lang' phát hành hẳn series hậu trường cho Isaac & Liên Bỉnh Phát

Trong đó, Em chưa 18 phá vỡ các kỷ lục phòng vé, cạnh tranh ngang ngửa cùng phim bom tấn Hollywood, từng được xướng danh tại giải Cánh Diều 2017. Bằng một câu chuyện giản dị, cấu trúc đơn tuyến xuyên suốt, lấy trò nghịch tình ái làm lõi xung đột, bộ phim tạo nên không ít những bất ngờ tự nhiên, dễ thương. Chạm trúng vùng lõm tâm tư của tuổi chớm vào đời với bao trăn trở, xao động trước những mạng nhện dăng mắc trên mỗi bước chân của các cô gái chàng trai, Em chưa 18 thổi bùng ngọn gió tươi mát, thấm hòa nhịp đập những con tim măng trẻ; bằng những nhân vật ngang lứa đầy cá tính và hệ thống chi tiết tự nhiên, gây cười nhẹ nhàng thấm sâu. Bộ phim hấp thu tính cách trẻ đặc trưng với tiết tấu trẻ sôi động, góc quay trẻ linh hoạt, diễn xuất trẻ tươi mát, phù hợp với đông đảo người xem trẻ. Bên cạnh đó, bộ phim, nói chung, được dàn dựng chu tất, tạo hình chuyên nghiệp. Chính đó là những lý do “gây bão” mà Em chưa 18 đã khơi dậy tại các phòng vé trên cả nước.

dien anh viet nam tren chang duong moi
Cảnh trong phim Em chưa 18

Tuy nhiên, cạnh đó, mô típ cấu tứ và tạo dựng hình tượng của bộ phim lại hao hao với loại phim hotgirl học đường của Mỹ, có cùng một phương thức và phong thái biểu hiện với Hollywood. Đây là chỗ yếu quan trọng cần được nhấn mạnh (và điểm yếu này không chỉ riêng có ở Em chưa 18). Giá trị nghệ thuật của tác phẩm điện ảnh bộc lộ phần lớn là từ đặc điểm cùng sắc màu văn hóa của đối tượng được chọn miêu thuật. Ở đây, bản sắc Việt chưa được chú trọng khai thác là một bỏ lỡ rất đáng tiếc. Mặt khác,những tìm tòi mang dấu ấn cá nhân nổi bật chưa hình thành hệ thống; cũng chưa gây ấn tượng, khi nghệ thuật thể hiện phụ thuộc chỉ vào niềm hứng khởi của tác giả dành cho vẻ đẹp hình thức.

Đề tài tác động sâu rộng trong suốt quá trình tạo dựng tác phẩm. Đề tài chi phối thể loại, cấu trúc câu chuyện, xu hướng cũng như phong cách thể hiện bộ phim. Đề tài phim phụ thuộc vào điều kiện và mục tiêu sáng tác.

Điều kiện và mục tiên sản xuất phim truyện của ta thời gian qua, chủ yếu là câu khách, thu hồi vốn. Để đạt mục tiêu này, nhiều nhà sản xuất và tác giả né tránh các hệ thống đề tài chính thống, phá dỡ và khoan sâu các mãng đề tài vụn hẹp, gần gũi, cụ thể trong đời sống thường nhật trước mắt; đặc biệt chăm chú khai thác những đề tài vui nhộn, gây tò mò như sex, đồng tính, ma quái, hài hoạt, đua xe, đấu võ....

Xu hướng chọn đề tài nói trên làm tuột khỏi màn ảnh của chúng ta biết bao vấn đề xã hội bức thiết đang diễn ra và chi phối cuộc sống con người hàng ngày. Giai đoạn gần sau, trưởng thành hơn qua thực tiễn thị trường và xã hội, loạt phim kết hợp yếu tố câu khách với giá trị tác phẩm đã lần lượt ra đời. Thần tượng, Hotboy nổi loạn…, Lạc giới, Tháng năm rực rỡ, Cô gái đến từ hôm qualà những tác phẩm bước đầu chạm đến con người riêng tư, chạm đến đời sống thường nhật; đề cập khá nghiêm túc đến các mối quan hệ xã hội cũng như đến sắc thái văn hóa dân tộc.

dien anh viet nam tren chang duong moi
Phim Tháng năm rực rỡ

Các tác phẩm này còn góp phần làm nhòe đi ấn tượng sáng tác cẩu thả, dễ dãi, bản năng; chạy theo giải trí hời hợt kiểu “mua vui chốc lát”. Đề tài cần được chọn lựa nghiêm túc, theo hướng đánh động được lương tâm cùng trái tim người xem, làm trong sạch xã hội, mang lại hạnh phúc cho con người.

Giải trí là chức năng không thể thiếu của tác phẩm nghệ thuật, nhưng ngoài chức năng này còn có các chức năng quan trọng khác không được xem nhẹ, mà cần được cân đối hài hòa. Hollywood nổi tiếng với các phim bom tấn, nhưng cũng vì quá chăm chú vào mục tiêu doanh thu, đã lạm dụng kỹ thuật, trình diễn quá mức các loại kỷ xảo, lạ hóa cực đoan các sự kiện, tâng bốc sức mạnh cơ bắp và trí tuệ robot siêu phàm để cố thu hút người xem, vì đó mà không tránh khỏi đã rời xa con người cùng đời sống xã hội, đánh mất thế mạnh nhân văn vốn có của điện ảnh Hoa Kỳ thời kỳ trước.

Đảo của dân ngụ cư là một trong những tác phẩm tiêu biểu về thể loại tâm lý gần đây. Tác phẩm này đã tuân thủ nguyên lý thể loại, các tác giả đã khéo léo sắp đặt, dồn nén hàng loạt tình huống cùng chi tiết đặc thù vào trong một không gian hạn hẹp chứa đựng bầu không khí trầm mặc đặc trưng; đồng thời đã khai thác cao độ những xung đột ngoại vi cũng như ngóc ngách nội tâm của tất cả các nhân vật có mặt, với các cự ly cùng cung bậc quan hệ khác nhau.

Trong ngôi nhà – cửa hàng đặc sản dê, bao con người là bấy lợi quyền, tâm trạng. Sự va đụng thường ngày giữa họ vừa căng nóng vừa thân hữu một cách bất chợt, từ đó tạo ra bầu không khí sống thất thường, lôi cuốn sự tò mò ngóng đợi của người xem. Trong phim, cuộc sống cô độc nhàm chán của cô con gái chủ quán chỉ được giải tỏa bằng tình dục, đã trở thành một tình huống đặc biệt trong cảnh huống vật vã tìm hạnh phúc của các nhân vật còn lại. Sự đối kháng giữa những người ngụ cư trong căn nhà u ám như vừa giải tỏa mâu thuẫn, như vừa đem lại ý nghĩa sống cho họ.

dien anh viet nam tren chang duong moi
Cảnh trong phim Đảo của dân ngụ cư

Thông qua hệ thống chi tiết, kể cả ngôn từ, bộ phim phần nào cho thấy một số khía cạnh u uẩn, những gam màu dân dã của một góc sống tư riêng. Mỗi nhân vật tạo ra một tình huống khác biệt đầy xung lực và đượm dáng vẻ hoang dã, khiến câu chuyện phim trở nên sinh động, kỳ bí. Trong khuôn khổ thể loại tâm lý, bộ phim đã mổ xẻ và phơi bày số phận con người một cách chi tiết, tinh tế với hàm lượng văn học khá đậm. Đảo của dân ngụ cư mang sắc thái biệt lập, dường như đứng riêng với số đông các tác phẩm điện ảnh khác được sản xuất gần đây. Mặc dù vậy, bộ phim vẫn nổi lên như một dấu ấn đáng chú ý của phim truyện Việt trên chặng đường mới, khi đã đoạt giải phim xuất sắc nhất tại liên hoan phim Đông Nam Á và đang được mời dự nhiều Liên hoan phim quốc tế nổi tiếng khác.

Mấy năm gầy đây, hình thức thể loại trong các dòng “phim trẻ” nước ta không đa dạng như giai đoạn đầu của thập niên này, vốn chủ yếu tập trung ở bốn thể loại: hài, hành động, kinh dị và tâm lý. Phim hài thời gian này không còn chổ đứng độc tôn trên thị trường, một phần do tác động tiêu cực của xu hướng hài nhảm trước đó.

Khán giả lúc này không còn cổ vũ những chiêu trò gây cười vô nghĩa, mà đòi hỏi ngày càng cao những chiêu thức, thủ pháp nghệ thuật cao tay và có ý nghĩa đời sống. Siêu sao siêu ngố, Tèo em, Lật mặt đã gây được tiếng cười tương đối có ý nghĩa xã hội, được coi là tiến bộ hơn trước. Vệ sĩ Sài Gòn, Chạy đi rồi tính, Nàng tiên có 5 nhà vẫn dàn dựng, thể hiện theo lối tư duy cũ với cấu trúc gãy vụn, chi tiết giả bịa , diễn xuất ngoại hình ồn ào, vô duyên. Mặc dù các tác giả cố gắng trườn đến gần khán giả hơn, song khoảng cách vẫn còn rất xa.

dien anh viet nam tren chang duong moi
Phim Nàng tiên có 5 nhà

Thể loại hành động dường như thành công hơn trong việc cố gắng giữ vững vị trí của mình, tuy thành tựu vốn có chưa dày. Thể loại đặc biệt này đòi hòi những điều kiện, kỹ năng đặc thù về thiết bị, công nghệ kỷ xảo cùng nghề diễn. Nếu trước, loại phim này thường bị thể hiện dang dở, “không tới’, gây cảm giác tiếc nuối thì nay, phim hành động của ta đã có bước tiến đáng kể trong kỹ thuật cũng như nghệ thuật biểu hiện. Không ít pha hành động đã có thể làm mãn nhãn người xem, đem đến cảm giác thõa mãn. Dòng máu anh hùng, Thiên mệnh anh hùng, Truy sát, Người bất tử, Lục Vân Tiên – tuyệt đỉnh công phu đều được cấu trúc gọn chặt, có chủ đề rõ ràng, diễn đạt mạch lạc. Có thể khẳng định, trên chặng đường mới này, phim hành động Việt Nam đã vượt lên một mặt bằng mới, cơ bản đạt trình độ thể hiện có dáng dấp chuyên nghiệp. Tấm Cám: Chuyện chưa kể thoát thai từ truyện cổ tích, được “hiện đại hóa” khá hợp lý. Phim được dàn dựng quy mô, công phu, chuyển cảnh nhuyễn hoạt; tạo dấu ấn đáng ghi nhận về sáng tạo chủ đề, lồng ghép khớp hợp câu chuyện cổ với sinh hoạt đời thường; làm chủ kỹ thuật, kỹ xảo, đem lại những pha diễn ngoạn mục.

Thể loại tâm lý luôn là thế mạnh sở trường của phim Việt. Hầu như luôn luôn, ở mọi giai đoạn, phim thể loại tâm lý đều có mặt trong danh sách những tác phẩm xuất sắc nhất. Có thể khẳng định thể loại này phù hợp nhất với “tạng tư duy” và điều kiện thể hiện của điện ảnh Việt. Do đó, nên đi sâu nghiên cứu, thể nghiệm, xác định các thủ pháp và kỹ năng tối ưu nhằm phát huy cao độ lợi thế này. Nếu trước kia, phim tâm lý chủ yếu tập trung mô thuật hành động của nhân vật, và các hành động đó thường gắn với công ích, cộng đồng; thì giờ đây, trọng tâm khai thác là số phận của nhân vật với tâm trạng, hành động riêng tư.

dien anh viet nam tren chang duong moi
Phim Hotboy nổi loạn 2

Nhân vật phim tạo được sự đồng cảm của người xem là thành công của sáng tác; nó tạo hấp lực, đưa người xem hòa nhập vào hình tượng, từ đó gây hứng thú theo dõi. Một khi hình tượng tác phẩm khiến người xem rung động, thì họ sẽ ngộ là có thật và sẽ bất giác tin rằng những tình tiết được thuật kể trên phim là một phần hiện thực mà họ đã từng trải nghiệm. Như vậy, cảm xúc thật và giả trong phim nói chung không nảy sinh từ bản thân thế giới hiện thực, mà xuất phát từ cảm thụ tức thời của người xem khi thường thức tác phẩm, chủ yếu thông qua nhân vật.

Nhiều tác giả đã gắng cá biệt hóa và lạ hóa những tính cách cá biệt nhằm làm nổi bật nhân vật. Mặt khác, trong quá trình phát triển, mỗi dạng thức thể loại với những nguyên tắc thể hiện riêng, cơ bản của nó cũng luôn biến động. Ở nhiều tác phẩm, đã thấy hình thành dạng thức “đa thể lọai” với bóng dáng của nhiều thể loại trong chung một cấu trúc. Điều này, một mặt làm phong phú hơn hình thức thể hiện do có nhiều cơ hội linh hoạt xử lý tình huống, song cạnh đó cũng có nguy cơ làm rốt rắm cấu trúc, nếu tác giả không nắm vững quy tắc thể loại và không đủ sức làm chủ nghệ thuật thể hiện. Rõ ràng rằng, thể loại là phương tiện, phương cách sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật để khám phá và thể hiện cuộc sống.

Thể loại còn là cảm hứng nghệ thuật đã được cô đặc trong hình thức thể hiện phù hợp với từng đối tượng được miêu thuật. Mỗi thể loại bao hàm những tính chất, quy tắc, phương thức thể hiện riêng, phù hợp với ý đồ diễn đạt nghệ thuật của tác giả, đồng thời đáp ứng điều kiện và nhu cầu tự biểu hiện của sự vật. Thể loại chịu sự chi phối của đặc điểm văn hóa mỗi quốc gia, dân tộc, vùng miền. Tuổi thọ của thể loại phim truyện phụ thuộc rất nhiều vào trào lưu văn hoá, lối sống mỗi thời kỳ cùng hiệu quả kinh doanh mà nó có khả năng đem lại cho các nhà sản xuất.

dien anh viet nam tren chang duong moi
Phim Cô gái đến từ hôm qua

Bản thân mỗi thể loại đều có vai trò, vị trí và giá trị như nhau. Khác nhau là ở năng lực và hiệu quả biểu đạt câu chuyện phim của tác giả thông qua thể loại đó mà thôi. Có tác giả thường xuyên thay đổi thể loại trong quá trình sáng tác. Lại có tác giả luôn trung thành với một thể loại. Những thể loại có đời sống lâu dài, sẽ có điều kiện mang đặc tính điện ảnh nhiều hơn, do được đúc kết kinh nghiệm trong quá trình mài dũa chuyên sâu.

Điều đó dễ dàng nhận ra ở thể loại tâm lý quen thuộc: trong khi Sài Gòn anh yêu em không tập trung vào cá nhân nào, mà gom chung mọi nhân vật yêu Sài Gòn theo những cách riêng của từng người lại với nhau, biến tình yêu Sài Gòn thành một hình tượng tâm lý khắc khoải, nồng ấm, đem đến cho người xem sự rung cảm sâu xa và đầy nhân tính; thì Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh gợi nhớ cả thời ấu thơ tràn ngập kỷ niệm trong tình quê da diết.

dien anh viet nam tren chang duong moi
Phim Thần tượng

Nếu Tik tắc anh yêu em đề cao tình yêu chân chính theo triết lý ở hiền gặp lành, gắn với hiện thực sinh động của đời sống, thì Bao giờ có yêu nhau một tác phẩm cùng đề tài, lại khoan sâu vào hoàn cảnh khách quan dưới tác động của số phận cá nhân. Ngoài ra, tuy ít ỏi, vài thể loại khác cũng xuất hiện như những thể nghiệm rụt rè, chưa mấy thành công, như Fan cuồng trong thể loại ca nhạc; Quả tim máu, Lôi báo, Cô hầu gái, Phim trường ma ....trong thể loại kinh dị.

(Kỳ sau đăng tiếp)

dien anh viet nam tren chang duong moi 'Tìm vợ cho bà': Cơn gió nhẹ đủ cảm xúc…
dien anh viet nam tren chang duong moi 'Chú ơi, đừng lấy mẹ con' tung 2 teaser trailer gây tò mò cho fans hâm mộ

Trần Luân Kim