Đạo diễn Elem Klimov: Chật vật, trăn trở vì một bộ phim

(TGĐA) -  Vào cuối năm 1974, khi hoàn thành bộ phim Hấp hối, Elem Klimov được coi là gương mặt sáng giá nhất của thế hệ các đạo diễn trẻ Nga-Xô Viết vào thời kỳ đó. Nhưng bộ phim đã bị cấm phát hành sau khi kiểm duyệt và nằm trong kho lưu trữ tới 10 năm.

dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim Những bộ phim được chuyển thể từ các tác phẩm văn học cổ điển Nga
dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim Những bí mật của đạo diễn Konstantin Stanislavsky
dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim
Đạo diễn Elem Klimov

Vào cuối năm 1974, khi hoàn thành bộ phim Hấp hối, Elem Klimov được coi là gương mặt sáng giá nhất của thế hệ các đạo diễn trẻ Nga - Xô Viết vào thời kỳ đó.

Giới kiểm duyệt đã cấm không để bộ phim này được phát hành. Vì vậy Hấp hối đã nằm trên kệ lưu trữ tới 10 năm. Elem Klimov bí mật chiếu Hấp hối cho người bạn của mình là đạo diễn Andrey Tarkovsky xem vào một buổi sáng sớm tại hãng Mosfilm khi mọi người còn đang ngon giấc. Sau buổi chiếu, Andrey Tarkovsky nói với Elem Klimov: “Cậu sẽ bị xử bắn. Phim của cậu xóa bỏ hết mẫu hình phim lịch sử Xô Viết từ xưa tới nay”.

Grigori Rasputin, nhân vật lịch sử có thật vốn là một ông già nông dân Nga tuy ít học, nhưng đã có ảnh hưởng lớn đối với vương triều cuối cùng của Đế chế Nga ở vào một giai đoạn lịch sử phức tạp của nước Nga hôm trước Cuộc cách mạng vô sản tháng 10 năm 1917.

Grigori Rasputin cũng là nhân vật chính được đề cập và lý giải trong bộ phim Hấp hối.

dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim
Đạo diễn Elem Klimov trên trường quay

PƯRIEV ĐẶT HÀNG RASPUTIN

Cũng đáng coi là một sự lạ khi ý tưởng của bộ phim Hấp hối là của đạo diễn Ivan Pưriev. Vào thời điểm ấy, tác giả của những Người lái máy kéo, Những người Cô Dắc vùng Cu Băng… đạo diễn Ivan Pưriev là một quan chức có vị thế, người lãnh đạo Tổ hợp sáng tác 2 của Mosfilm. Klimov còn nhớ tình huống này: “Elem (tôi không hiểu sao ông ta lại gọi tôi như vậy) nghe đây, tôi đã xem bộ phim mới đây của cậu - Cuộc phiêu lưu của một bác sỹ chữa răng, mình thích bộ phim này. Nhưng mình cũng thấy, cậu đã chết với tư cách là một đạo diễn. Sau bộ phim Cuộc phiêu lưu… cậu hết đường đi tiếp rồi. Năm tới sẽ là lễ kỷ niệm Cách mạng tháng Mười. Cậu hãy làm bộ phim gì về đề tài này. Ví như có thể đưa vở kịch “Cuộc giao ước của Nữ Hoàng” của Aleksei Tolstoi lên màn ảnh. Cũng sẽ là một bộ phim không dài. Phim sẽ kể về Rasputin, về Sa Hoàng, về Nữ hoàng. Ngày hôm sau tôi gặp Ivan Pưriev và nói: “Cám ơn ông vì gợi ý đó. Nhưng tôi không nhận làm bộ phim này. Trong vở kịch ấy mọi điều được sắp xếp theo một hướng. Một tác phẩm tầm thấp, đầy sự sắp đặt”.

Ivan Pưriev có vẻ bị bất ngờ: “Ừ, thì bỏ qua vở kịch đi. Nhưng trong đó còn nhân vật Grigori Rasputin cơ mà! Đó là một tầm cỡ. Mình van cậu đấy, Elem! Hãy tìm và chịu khó đọc biên bản của Ủy ban phản gián Xô Viết hỏi cung về những tội trạng của Chính phủ lâm thời, trong đó có cả sự cộng tác của nhà thơ Nga Aleksandr Blok. Và cái chính là nhân vật Rasputin. Trong xấp biên bản đó người ta không bỏ qua Rasputin đâu…” Từ 18 tập hồ sơ biên bản, tôi đọc một lèo được 8 tập. Trước mắt tôi như bật mở toàn bộ chiều sâu của lịch sử Nga.

Tôi tới gặp Pưriev: Tôi nhận làm phim này. Nhưng ai sẽ cho phép quay đây? “Ivan Pưriev hào hứng: “Mình sẽ gánh trách nhiệm ấy!” Rõ ràng rằng tầm cỡ của Rasputin đã choán hết lòng dạ Pưriev. Lúc đó tôi thoáng nghĩ trong đầu: Có thể chính vị quan chức nghệ thuật này định dùng Rasputin làm phép thử.

dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim
Đạo diễn Elem Klimov

KIỆT TÁC BỊ NHỐT CHẶT TRONG KÉT SẮT

Klimov nhắm các diễn viên gạo cội sau đây Evghenhi Lebedev, Mikhail Ulianov, Vassili Suksil cho nhân vật Rasputin. Đạo diễn còn mời tới thủ vai thêm 4 diễn viên cũng không kém phần xuất sắc khác là Evgheni Evstigneev, Anatoli Papanov, Leonid Markov và một diện viên Nhà hát Leningrad Lensoviet khi đó tên tuổi còn ít người biết tới là Aleksei Petrenko. Trong Petrenco ẩn náu một tiềm năng thực sự, một năng lượng. Ngay thời điểm ấy tôi đã cảm nhận ra điều đó. Nhưng dẫu sao… như sau này Klimov tự thú nhận - về phương diện là một diễn viên Petrenko hoàn toàn chưa có kinh nghiệm. Còn Markov…

dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim

Chúng tôi quay Aleksei Petrenko thử một “đúp”. Tuyệt vời. Anh vào vai quả là không tồi. Nhưng tôi vẫn quyết định dành vai cho Markov. Hội đồng nghệ thuật của Tổ hợp sáng tác cũng bị thuyết phục bởi quyết định của tôi. Nhưng khi thử Smoktunovsky cho vai Nga Hoàng Nicolai 2, nhiều người lại cho rằng Petrenko thích hợp hơn với vai Rasputin. Tôi vẫn thích Markov. Diễn viên này vừa có gì đó giống Rasputin trong các tấm ảnh và trong tưởng tượng. Lại đẹp, đẹp theo kiểu dân giã. Dẫu như vậy, tôi vẫn phải chịu chấp nhận một quyết định khá nặng nề: Để Aleksei Petrenko sắm vai Rasputin. Một sai lầm có thể dẫn tới bi kịch.

Trong suốt thời gian ghi hình cả đạo diễn lẫn diễn viên đã trải qua nhiều cú sốc. Đặc biệt là đạo diễn Klimov. Nguy hiểm nhất là Petrenko ngã bệnh: vừa bệnh về thể chất vừa bệnh về tinh thần. Rồi bất ngờ Petrenko bị chứng nhồi máu cơ tim. Xe “cấp cứu” hầu như lúc nào cũng túc trực ở trường quay. Bác sỹ luôn luôn thập thò ngoài cửa…Trách nhiệm ngày càng đè nặng. Người ta cấp cho phim một tỷ rúp - một số tiền cực lớn vào thời kỳ đó - Klimov kể - Nhưng hai lần suýt nữa tôi đã đi tới quyết định tự vẫn. Một lần tôi muốn nhẩy xuống hồ Moika. Lần sau tôi định nhảy từ mái nhà hoặc lan can tầng 8…

dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim

Còn nảy sinh nhiều phiền toái khác. Ví dụ như trong trường đoạn cô tiểu thư khuê các quyết hiến mình cho Rasputin để cứu chồng. Theo kịch bản, cô gái cần cởi phăng váy áo, phơi ngực trần trong vài chục giây. Nhưng vào những năm tháng đó cởi áo trước ống kính còn là chuyện xa lạ với bất cứ người đàn bà nào. Chả thế mà trong vai này nữ diễn viên Nelli Psellnaia đã bị xỉu ngất ngay trong lúc quay.

Vào năm 1975, Hấp hối được chấp nhận ở cấp duyệt cao nhất. Nhóm làm phim được thanh toán hết nhuận bút. Và phim bị cất vào két sắt của Bộ Văn Hóa.

Nhưng Hấp hối có tiếng vang ra ngoài biên giới.Đạo diễn Nhật Bản tầm cỡ Akira Curosava, lúc đó đang quay bộ phim Dersu Uzala tại Liên Xô. Ông đã xem Hấp hối tại hãng Mosfilm. Mọi người kể lại, khi đèn trong phòng bật sáng, buổi chiếu vừa kết thúc, Akira Curosava đã đứng bật dạy vỗ tay lâu tới 4,5 phút. Sau đó chính ông đạo diễn Nhận Bản này còn to tiếng với Phó Giám đốc hãng Mosfilm căn vặn vì sao bộ phim không được công chiếu rộng rãi?

dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim
Đạo diễn Elem Klimov

Vào những năm 1980 khi kho lưu trữ của Ban Chấp Hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô được “bạch hóa” mới hay rằng lệnh cấm chiếu phim Hấp hối là do các quan chức chóp bu quyết định như Xuslov, Grisin, Cosưghin..Với lý do: Nói quá nhiều về Rasputin, không thấy đâu vai trò của nhân dân, của Sa Hoàng, của Đảng Bolsevist…

Ấy vậy nhưng trớ trêu, giới lãnh đạo lại đồng ý để phim Hấp hối được chiếu ở nước ngoài. Phim được chiếu ở Mỹ, Anh, Pháp và nhiều nước khác. Tiếp nối Hấp hối được trao giải tại Italy, tại Pháp. Mãi tới mùa xuân 1985, Hấp hối mới được trở về chiếu cho người dân Nga-Xô Viết và các nước cộng hòa trong Liên Bang xem.

Ngay nay, Hấp hối được các cơ quan nghiên cứu nghệ thuật điện ảnh trên thế giới xếp là một trong những tác phẩm hay nhất của thời kỳ Xô Viết, bên cạnh Người thứ 41, Đàn sếu bay, Tuổi thơ Ivan

dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim Những bộ phim được chuyển thể từ các tác phẩm văn học cổ điển Nga
dao dien elem klimov chat vat tran tro vi mot bo phim Những bí mật của đạo diễn Konstantin Stanislavsky

Tô Hoàng