Cơ hội nào cho phim Tài liệu – Khoa học Việt Nam?

LHP Tài liệu châu Âu Việt Nam - Một sự kiện văn hoá điện ảnh

Liên hoan phim tài liệu Châu Âu - Việt Nam hàng năm thường diễn ra trong 10 buổi tối. Tại đây, mỗi tối, phim TL-KH của Việt Nam được chiếu cùng với một phim TL-KH của nước ngoài. Cái khéo léo của Ban tổ chức LHP là họ đã chọn 2 phim cùng chiếu có sự gần nhau về đề tài, thể loại (thí dụ: hai phim TL về danh nhân văn hoá của Việt Nam và của một nước châu Âu nào đó sẽ chiếu cùng một buổi), để từ đó, ngoài việc đưa đến cho người xem những hiểu biết sâu sắc đất nước, con người, đời sống, sự nghiệp, triết lý sống, những vấn đề xã hội… của mỗi quốc gia, còn tạo ra sự so sánh về chất lượng nội dung, nghệ thuật, trình độ, khả năng làm phim, những cách thể hiện độc đáo, sáng tạo, của các nhà làm phim ở hai nền văn hoá, hai đất nước…

Qua mỗi kỳ Liên hoan phim tài liệu Châu Âu - Việt Nam, khán giả Việt Nam được tiếp cận với những vấn đề Chính trị, Xã hội, Con người, Văn hoá, Phong tục, Tập quán của nhiều quốc gia, dân tộc khác nhau trên thế giới (không chỉ ở các nước châu Âu vì đề tài mà các nhà làm phim thế giới có thể mở rộng đến nhiều vùng đất, quốc gia, dân tộc ở nhiều châu lục khác và trong một số kỳ LHP, Ban tổ chức còn có các chuyên đề phim TL- KH khu vực Đông Nam Á, Trung Đông… nếu có điều kiện. Bạn bè, đồng nghiệp, cán bộ, nhân viên các Đại sứ, Tổ chức Văn hoá, Xã hội, Công dân, Lưu học sinh người nước ngoài đang cư trú, làm việc tại Việt Nam đến tham dự LHP cũng có cơ hội để hiểu biết về Việt Nam qua những bộ phim TL - KH của các tác giả Việt Nam.

Phim tài liệu Amy (Anh Quốc) tham dự LHP tài liệu châu Âu - Việt Nam

Sự khác biệt của Liên hoan phim tài liệu Châu Âu - Việt Nam so với các LHP khác là các Nhà làm phim, Đại sứ quán các nước gửi phim đến tham dự chỉ có mục tiêu giao lưu Văn hoá - Điện ảnh chứ không phải để dự thi phim nên không hề có Ban giám khảo, Lễ trao giải như các LHP thường làm. Chính vị vậy Liên hoan phim tài liệu Châu Âu - Việt Nam thực sự là một cuộc giao lưu, một sinh hoạt văn hoá điện ảnh quốc tế cởi mở, hữu nghị, trong sáng. Tuy nhiên, trong cuộc giao lưu thú vị này, các nhà làm phim, khán giả đều có thể hình thành sự so sánh về chất lượng nội dung, nghệ thuật giữa phim TL - KH Việt Nam các nước khác hoặc giữa các nước châu Âu với nhau. Điều đầu tiên được người xem nhận thấy trong LHP này là sự “đối đầu” không cân sức giữa 10 phim TL - KH Việt Nam với 10 phim của 10 nước khác nhau (mỗi nước châu Âu chỉ có 1 phim tham dự). Như vậy, Việt Nam phải huy động hấu hết “kho” phim của mình (cả phim mới sản xuất và phim làm từ vài năm trước) để tham dự, không được chọn lọc lấy một phim tốt nhất như các nước khác. Do đó, sự “trình diễn” của phim TL - KH Việt Nam dù phong phú, đa dạng về đề tài, nội dung, nhưng cũng dễ bị nhàm chán vì phong cách bị lặp đi lặp lại trong suốt 10 đêm trình chiếu. Khán giả chắc chắn sẽ hào hứng chờ đợi, thích thú hơn khi mỗi tối được xem một bộ phim xuất sắc, được chọn lọc từ “kho” phim của một nước châu Âu nào đó, mỗi tối tiếp cận với những vấn đề Chính trị, Xã hội, Nhân văn và phong cách làm phim mới lạ, độc đáo, khác biệt của từng nhà làm phim, từng nước. Thứ hai, Phim TL - KH Việt Nam hầu như bị quy định về thời lượng (có thể coi là “phim ngắn”) chỉ từ 27 đến 45 phút (trong LHP lần 7 và lần 8, Việt Nam cũng có những bộ phim TL - KH dài nhưng thường được chia thành 2, 3 tập ngắn), trong khi phim TL - KH nước ngoài thường có độ dài từ 60 đến 90 phút (hoặc hơn nữa). Lý giải về điều này, các nhà làm phim Tài liệu Việt Nam cho rằng: Vì phim TL - KH được Bộ VH-TT-DL đặt hàng thường bị quy định về thời lượng như vậy; Vì phim TL - KH của ta không có điều kiện chiếu ngoài rạp, chỉ để phát sóng trên truyền hình, hoặc phục vụ các sự kiện, sinh hoạt Chính trị, Xã hội nào đó nên thời lượng ngắn là phù hợp. Theo tôi đây cũng là một quan niệm cần được thay đổi. Có những vấn đề, nội dung có thể làm phim ngắn, nhưng cũng không thiếu đề tài, nội dung cần được khai thác với thời lượng dài hơn mới phù hợp, đầy đủ. Đấy là nói về độ dài đơn thuần nhưng có thể còn phải bàn kỹ lưỡng hơn về khả năng trình độ nghề nghiệp khi muốn làm phim dài. Để có được một bộ phim TL -KH có độ dài từ 60 đến 100 phút (hoặc dài hơn nữa) không hề dễ dàng. Phim có độ dài tương đương phim truyện mà có khả năng “giữ” khán giả ngồi lại theo dõi đến hết phim phải có sức cuốn hút, hấp dẫn, mới lạ (về nội dung cũng như cách trình bày)… Điều này đòi hỏi các tác giả bộ phim có tài năng, trình độ nghề nghiệp tầm cao đồng thời có khả năng tập hợp, huy động được các nguồn lực sáng tạo của nhiều thành phần phối hợp trong quá trình sáng tác, sản xuất phim.

Phim Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng

Khi xem những bộ phim TL - KH dài từ 90, 100 đến 120 phút của các nhà làm phim châu Âu trong LHP (tất nhiên là những phim đã được chọn lọc, phim của các nhà làm phim danh tiếng, phim đã nhận được những giải thưởng lớn của các LHP uy tín trên thế giới…), khán giả rất hào hứng, tập trung theo dõi và ngồi đến hết buổi chiếu, vì khán giả thú vị với cách “kể chuyện” hấp dẫn. Cách thức “kể chuyện” thể hiện rõ tài năng của người làm phim thông qua những thủ pháp dẫn dắt, sắp xếp ý tưởng, tổ chức các phân đoạn, trường đoạn với những yếu tố ẩn giấu để tạo ra sự bất ngờ, khiến người xem thích thú. Sau nữa là phong cách riêng biệt, duyên dáng, độc đáo của “người kể chuyện” cùng với những cảnh quay chân thực, kỳ thú, phù hợp với mục đích diễn đạt.

Qua các cuộc trao đổi với các nhà làm phim TL - KH tại Liên hoan phim tài liệu Châu Âu - Việt Nam, được biết các nhà làm phim quốc tế thường dành cho mỗi dự án sáng tác, sản xuất phim của mình thời gian rất dài, rất đáng kể để thực hiện các công đoạn khảo sát, tìm kiếm nhân vật, xây dựng ý tưởng, sản xuất tiền kỳ, hậu kỳ bộ phim của mình. Có những bộ phim thời gian thực hiện dài đến gần chục năm, có phim thực hiện ở nhiều vùng đất, quốc gia khác nhau trên thế giới… Chúng ta không và chưa có điều kiện để hiểu được các nhà làm phim huy động ở đâu nguồn kinh phí để có thể có được những điều kiện làm phim lý tưởng như vậy, nhưng có thể nói chắc chắn rằng đó cũng là một cơ sở rất quan trọng để bảo đảm cho sự ra đời, thành công, tạo thành tiếng vang quốc tế của những dự án phim TL - KH lớn. Trong khi đó, phim TL - KH của Việt Nam được làm từ nguồn kinh phí đặt hàng của Nhà nước (Bộ VH –TT-DL) và cách quản lý sản xuất theo kế hoạch hàng năm theo trình tự: Kịch bản được cơ sở sản xuất trình, chờ đợi các cấp có trách nhiệm duyệt (góp ý, sửa chữa, có thể duyệt nhiều lần mới xong), chờ đợi cấp kinh phí, lập kế hoạch sản xuất, tiến hành các giai đoạn sản xuất tiền kỳ, hậu kỳ… trình duyệt phim… Toàn bộ quy trình này thực hiện trong một năm (cuối năm tài chính phải hoàn thành, duyệt phim, quyết toán kinh phí… Cách quản lý kế hoạch hoá, thời vụ này không tạo cho các nhà làm phim, cơ sở sản xuất có điều kiện đầu tư thời gian, công sức, trí tuệ và cả nhiệt tình… vào dự án làm phim của mình.

Phim Hai đứa trẻ

Mấy năm gần đây, phim Tài liệu Khoa học (mặc dù phần lớn dự án sản xuất phim được thực hiện theo cơ chế đặt hàng, tài trợ của Nhà nước) nhưng cũng đã có những bước chuyển biến đáng chú ý: Một số nhà làm phim Tài liệu độc lập đã xuất hiện. Các tác giả - nhà sản xuất đã cố gắng tìm kiếm nguồn đầu tư cho các dự án sản xuất phim của mình, tiếp đến đưa phim tham gia vào các LHP Quốc tế giành được giải thưởng. Hơn thế nữa, một số phim tài liệu được quảng bá rộng rãi trong nước và tổ chức chiếu phim có bán vé ở các thành phố lớn như phim Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng, phim Chuyện ngày hôm qua (về cố nhạc sỹ Trần Lập) đã gây sự chú ý trong xã hội, thu hút được đông đảo khán giả các tầng lớp quay lại và bày tỏ tình yêu với phim Tài liệu. Các tổ chức văn hoá quốc tế như Viện Goethe, Trung tâm văn hoá Pháp, Tổ chức phát triển Điện ảnh Đông Nam Á, Liên hoan phim quốc tế Hà Nội (Haniff), Trung tâm hỗ trợ tài năng Điện ảnh (TPD) - Hội Điện ảnh Việt Nam, Các tập đoàn kinh tế Nhật Bản, Hàn Quốc… cũng đã quan tâm đến việc hỗ trợ đào tạo, khuyến khích giới trẻ tham gia vào các hoạt động sáng tác, sản xuất phim Tài liệu - Khoa học tại Việt Nam.

Liên hoan phim Tài liệu châu Âu - Việt Nam hàng năm đã và sẽ trở thành sự kiện đáng trân trọng, những cơ hội đầy thú vị, hấp dẫn để giao lưu văn hoá, nghệ thuật với các nước đồng thời giúp cho những người làm phim, yêu thích phim TL - KH Việt Nam có điều kiện nhìn ra thế giới và tìm hiểu thấu đáo về hoạt động sáng tác, sản xuất phim TL - KH của các nhà làm phim châu Âu đang diễn ra như thế nào? Đang chuyển động, phát triển ra sao? Sự hoà đồng, khác biệt giữa phim TL - KH Việt Nam với thế giới… để củng cố lòng tin, tình yêu và khát vọng được tham gia sáng tạo, được nâng đỡ, hỗ trợ, góp phần vào sự đổi mới, phát triển của Điện ảnh Tài liệu Việt Nam ngày càng tốt đẹp hơn.

	Tiệc phim đặc sắc tại LHP Tài liệu quốc tế châu Âu – Việt Nam 2017
	“The Other Side of the Wal” đoạt giải thưởng lớn
	LHP Tài liệu châu Âu Việt Nam - Một sự kiện văn hoá điện ảnh

Bà Phạm Thị Tuyết - Giám đốc Hãng phim Tài liệu – Khoa học Trung ương: Chúng tôi quan tâm giai đoạn 2013 đến 2015, Hãng sẽ có gì mới!